Kerst in Westerbork

Het is vlak voor Kerst 1943 als Albert Gemmeker een feest geeft. Hij is de kampcommandant van Westerbork en in een zaal vol dennenbomen en sparrentakken ontvangt hij de nazi-topstukken van Nederland voor een zogeheten Joelfeest: een aan Kerst verwante viering van de zonnewende.

Zo zat als een aap

Net als het jaar ervoor loopt het feest gierend uit de hand. In een aflevering van Andere tijden blikken gevangenen terug op een van de Joelfeesten in het kamp. De een herinnert zich over een soldaat: “Hij was (…) zo zat als een aap en hij liet ons maar marcheren. Puur voor zijn eigen lol.” En iemand anders herinnert zich over de gasten: “Voor de ligusterhaag, met hun rug naar ons toe, openen zij ongegeneerd hun gulp en pissen als paarden.”

Sappige roddels

Dat leverde in het kamp natuurlijk smeuïge verhalen op en sappige roddels, ook in 1943. Gemmeker, die wat van die geruchten opvangt, waarschuwt aanvankelijk dat hij die verhalen niet tolereert in het kamp. Maar als die toch aanhouden, vindt hij het tijd voor represailles: alle feestdagen worden geschrapt. Dat betekent dat er een streep gaat door het Joodse Chanoeka-feest, maar ook alle voorgenomen huwelijken worden letterlijk uit de boeken geschrapt.

Doorgestreept

De ambtenaar van de burgerlijke stand had alle huwelijken van die periode al netjes in het register genoteerd, inclusief de volledige namen van de huwelijkspartners, hun leeftijd, beroep, geboorteplaats. Maar bijna allemaal ­zijn die huwelijken ook weer doorgestreept.

“De kaartjes waren al gedrukt en van zilveren rijksdaalders [waren] twee ringen gemaakt”, zouden Regina de Jong en Jules Buijs er later over zeggen, zoals te lezen is in een artikel van Wim Daanen. Maar dat feest ging dus niet door.

Versoepelingen

Pas in maart 1944 kwamen er versoepelingen: naast Pasen en Pesach mochten ook de uitgestelde huwelijken van december weer doorgaan. Sterker: opeens moesten die huwelijken met veel haast voltrokken worden, zo herinnerde Theodor Pinkowitz zich later, die aanvankelijk had gebaald van het huwelijksverbod. Maar op 31 maart 1944 kon hij dan toch nog trouwen met zijn Gerda.

Ongetrouwd gestorven

Dat was niet iedereen gegund, want voor sommige stellen was het toen al te laat. Jacob Oudkerk en Lilly Davids bijvoorbeeld, van wie het huwelijk was geschrapt, waren inmiddels al naar Polen gestuurd, waar zij ongetrouwd stierven.

Nephuwelijken

Regina en Jules (die van de kaartjes en de zilveren ringen) zetten alles op alles om hun huwelijk tóch te laten doorgaan in december. Ze proberen Gemmeker over te halen iets voor hen te regelen, wat lijkt lukken. “Wij zijn naar de kampcommandant gegaan, zeiden tegen hem dat we allebei hard werkten en vroegen hem of voor ons geen uitzondering gemaakt kon worden,” zou Regina later vertellen in datzelfde interview met Wim Daanen. En Gemmeker stemt in: “Ik trouw u”, zegt Gemmeker, “een officier heeft in oorlogstoestand dit recht.” Regina en Jules zijn blij dat ze toch kunnen trouwen, maar na de oorlog ontdekken ze dat het door Gemmeker voltrokken huwelijk niet rechtsgeldig was. Hun huwelijksakte komt inderdaad niet voor in de archieven die ik heb onderzocht.

Raadsel

Lang is me ook een raadsel geweest waarom één van de huwelijken wel gewoon doorging, en dat dus mét een officiële akte: dat van Margot Leonie Brieger en Max Kan. Tot ik twee weken terug nog eens in het Nationaal Archief was om de laatste puntjes op de i te zetten van mijn onderzoek. Opeens viel mijn oog op de lijsten van religies van de bruidsparen. Achter bijna alle namen stond de afkorting NI van Nederlands-Israëlitisch. Joods dus. Behalve bij Margot Leonie en Max. Zij staan te boek “Ohne” religie. Mochten zij trouwen omdat ze niet Joods waren? Het ziet er wel naar uit.

Veelzeggend Kerstverhaal

Ik vind het een pijnlijk, maar veelzeggend Kerstverhaal: Gemmeker creëerde in Westerbork een wereld waarin bruidsparen ten onrechte het idee kregen dat ze samen een toekomst konden hebben, schortte dat recht op toen het hem zo uitkwam, en maakte daarop uitzonderingen toen hem dát weer opeens zo uitkwam – inclusief een inhoudsloze ceremonie.

Boek

Dankzij research en hulp en tips van mensen kon dit macabere kerstverhaal gereconstrueerd worden. Het komt (in andere vorm) ook voor in mijn boek ‘Tot de dood ons scheidt. De huwelijken van Kamp Westerbork’. Dat verschijnt 27 januari, maar is nu al te reserveren.

Bestel het boek nu!

Iedereen mooie decemberdagen gewenst!

Saskia, 24 december 2021



Beeldverantwoording
* Bomen met sneeuw. Foto: Saskia Aukema, 2020.
* Joelfeest. Foto: Rudolf Breslauer / Beeldbank WO2 – Herinneringscentrum Kamp Westerbork.
* Felicitatie voor een trouwerij op 31 maart 1944, de dag dat er 'inhaalhuwelijken' plaatsvonden. Voor wie de felicitatie bestemd was, is onbekend. Op die dag trouwden er in Westerbork vier stellen. Beeld: Joods Historisch Museum.

Bestel het boek nu!